در یک تعریف کلی، خشکسالی به صورت وقوع کمبود شدید در منابع آب نسبت به شرایط نرمال متناظر با مکان و زمان تعریف می گردد. کلمه ” شدید” بدین مفهوم است که کمبود حادث شده ، عمیق و پیوسته بوده و در یک منطقه وسیع گسترده شده است. اگر چه که عامل اصلی کمبودها کمبود در بارش است، ولی یک کمبود شدید در منابع آب هیدرولوژیکی یا در میزان تأمین آب برای زراعت، لزوما با یک کمبود شدید در عامل بارش متناسب نیست. علت این امر در پیچیدگی فرآیندهایی است که آب حاصل از بارندگی را به منابع آب برای مصارف هیدرولوژیکی و زراعی تبدیل می کند.
به عبارت دیگر خشکسالی وضعیتی از کمبود بارندگی و افزایش دماست که در هر وضعیت اقلیمی ممکن است رخ دهد. نکته حائز اهمیت این است که خشکسالی غالبا به عنوان یک پدیده خزنده توصیف می شود و برخلاف سیل و بارندگی که شما می دانید چه زمانی شروع شده، چه زمانی خاتمه پیدا کرده و در چه محدوده ای بوده است توصیف زمانی و مکانی خشکسالی بسیار مشکل است. ممکن است ماه ها و هفته ها طول بکشد تا شما واقعا تشخیص دهید که آیا خشکسالی اتفاق افتاده است و یا خیر و یا به همین ترتیب ممکن است مدت ها و پس از شروع بارندگی ها باز هم اثرات خشکسالی وجود داشته باشد. تعریف خشکسالی و چگونگی ارتباط آن با پدیده های هیدرولوژی بسیار مشکل است. زیرا اولا خشکسالی ممکن است به طور همزمان تمام اجزاء سیستم هیدرولوژی را تحت تاثیر قرار ندهد. مثلا ممکن است رطوبت خاک بسیار پایین و زمین ها بسیار خشک باشد ولی رودخانه ها آبدار باشند. در چنین مواردی دیم کاران و کشاورزان با مشکل مواجه خواهند بود ولی شهرهایی که از آب رودخانه استفاده می کنند با مسئله ای روبرو نخواهند بود. ثانیا خشکسالی یک پدیده مطلق نبوده بلکه معرف کمبود نسبی رطوبت می باشد. در این صورت تقاضای زیاد برای آب نیز می تواند خشکسالی ایجاد کند در حالی که بارندگی ممکن است به صورت طبیعی بوده باشد. در هر حال برای تعریف خشکسالی باید ابتدا هدف مشخص شود. مثلا وقتی صحبت از خشکسالی کشاورزی می شود معلوم است که بیشتر روی رطوبت خاک توجه می کنیم در صورتی که خشکسالی هیدرولوژی بیشتر روی دبی رودخانه ها توجه دارد و خشکسالی هواشناسی مربوط به دوره هایی است که در آن مقدار بارندگی کمتر از نرمال باشد.
غالبا خشکسالی ها از خشکسالی هواشناسی شروع شده و به ترتیب خشکسالی هیدرولوژیکی ، خشکسالی کشاورزی و سرانجام خشکسالی اجتماعی و اقتصادی را در پی دارد. در خشکسالی ها باید مقدار نرمال بارندگی یا دبی رودخانه ملاک قرار بگیرد که برای محاسبه آن حداقل نیاز به داشتن ۳۰ سال آمار خواهد بود و لذا با داشتن آمار ۱۰ الی ۱۵ سال نمی توان وجود خشکسالی را تحلیل کرد.
فعالیت های انسان تا اندازه زیادی اثرات خشکسالی ها را تغییر داده و ممکن است نتوان به خوبی ابعاد خشکسالی را تعیین کرد. مثلا در ایران که منابع آب کشاورزی بیشتر از زیر زمین و توسط چاه و قنات تامین شده و کمبود رطوبت خاک با آبیاری جبران می شود و ممکن است وقوع خشکسالی نقشی در کاهش محصول نداشته باشد. مگر اینکه خشکسالی با افزایش دما و بالا رفتن تقاضای تبخیر _ تعرق همراه باشد.
برای اینکه بتوان مدیریتی صحیح روی پدیده خشکسالی انجام داد لازم است تا مطالعات مورد نظر در سه مرحله به درستی، انجام گیرد. مرحله اول شامل بررسی سوابق مطالعات خشکسالی و جمع آوری و تکمیل آمار و اطلاعات در منطقه تحت مطالعه می باشد. در مرحله دوم ابتدا به تعریف خشکسالی و پیش بینی آن پرداخته می شود و سپس با تلفیق نتایج حاصل از آن سعی می شود تا با ایجاد ارتباط بین خشکسالی های مختلف، معیاری جهت تشخیص خشکسالی واقعی از طریق پارامترهای هیدروکلیماتولوژیکی تعیین گردد. بالاخره در مرحله نهایی به مبحث اطلاع رسانی ( هشدار) و بررسی روش های مختلف پرداخته خواهد شد.
در ادامه به انواع خشکسالی ها به صورت خلاصه اشاره می گردد.
الف _ خشکسالی هواشناسی
خشکسالی هواشناسی وابسته به میزان بارش در یک منطقه است. به عنوان یک سطح مبنا ( سطح برش برای تفکیک سری بارش به دو بخش پدیده های خشک و غیر خشک) بطور میانگین بلندمدت بارش استفاده می شود. بدین مفهوم که اگر میزان بارش در یک دوره زمانی معین ( بطور مثال ماه یا سال ) کمتر از میزان متوسط درازمدت متناظر( یا میانه ) باشد، آنگاه یک خشکی از نوع هواشناسی یا اقلیمی رخ داده است. عواقب چنین خشکسالی هایی، به صورت مختلف در سطح منطقه نمایان خواهدشد.
برخی از مهم ترین این موارد عبارتند از:
- کاهش کشت دیم
- کاهش جریان در رودخانه های طبیعی و متعاقبا ایجاد کمبود برای مصرف کنندگانی که از این منابع آب بهره برداری می کند.
- کاهش ذخیره آب های زیرزمینی
- افت تولید در محصولات کشاورزی آبی و اراضی زیر شبکه های مدرن
- افزایش آفات نباتی و بیماری های گیاهی و دامی که از جمله اثرات ثانویه این نوع خشکسالی ها می باشد.
- کاهش علوفه مراتع به دلیل چرای مفرط دام و عدم جایگزینی مناسب به دلیل خشکسالی
بیشترین تمرکز مراجع در ارزیابی خشکسالی ها روی خشکسالی اقلیمی می باشد که دلیل آن را می توان در وجود اطلاعات وسیع تر و کامل تر و همچنین وجود این عقیده که بارش عامل بوجود آورنده خشکسالی است، جستجو نمود (به طور معمول تعداد ایستگاه های باران سنجی و کلیماتولوژی در یک منطقه بسیار بیش از تعداد ایستگاه های باران سنجی و کلیماتولوژی در یک منطقه بسیار بیش از تعداد ایستگاه های هیدرومتری می باشد.)
به طور کلی تداوم و شدت خشکسالی اقلیمی منجر به حدوث انواع دیگر خشکسالی مانند خشکسالی هیدرولوژیکی و زراعی شده که به علت مکانیزم های متفاوت ممکن است با شدت بیشتری بروز نمایند.
ب _ خشکسالی هیدرولوژیکی
خشکسالی هیدرولوژیکی هنگامی رخ می دهد که میزان حجم آب در دسترس در یک منطقه برای تامین نیاز آن منطقه کافی نباشد. به طور کلی، در خشکسالی هیدرولوژیکی اطلاعات ایستگاه های هیدرومتری، سطح آب دریاچه ها یا تراز آب زیرزمینی به عنوان شاخص های حجم منابع آبی سطحی و زیر زمینی مورد بررسی قرار می گیرد. برای بررسی خشکسالی هیدرولوژیکی لازم است که بررسی های مورد نیاز در سه بخش پتانسیل منابع آب ( آبهای سطحی و زیر زمینی ) ، نیازهای آبی ( شهری، کشاورزی، صنعتی و محیط زیستی) و بهره برداری از منابع آب انجام گیرد. به دلیل اینکه اثرات این خشکسالی مستقیما بر مردم اثر می گذارد، از آن به خشکسالی واقعی نیز تعبیر می شود.
ج_ خشکسالی کشاورزی
خشکسالی کشاورزی یا زراعی به طور معمول به بررسی وضعیت و میزان رطوبت موجود در خاک طی یک دوره آماری می پردازد. در این گونه بررسی ها از ارزیابی تغییرات رطوبت موجود در خاک برای شناسایی دوره های خشک استفاده می شود. یکی از روش های این کار بررسی بیلان آب یک منطقه به منظور تغییرات رطوبت خاک می باشد.
د- خشکسالی اقتصادی-اجتماعی
نوع چهارم خشکالی، خشکسالی اجتماعی- اقتصادی است که معمولاً پس از یک دوره درازمدت و معمولا بعد از خشکسالی هواشناسی، خشکسالی هیدرولوژیکی و خشکسالی کشاورزی به وقوع می پیوندد.
خشکسالی اقتصادی – اجتماعی زمانی رخ می‌دهد که تقاضا برای یک کالای اقتصادی یا محصول خاص به دلیل کاهش عرضه آب نسبت به شرایط معمول افزایش می‌یابد. این مرحله از خشکسالی مشکلات و معضلات بسیار جدی در جوامع تحت تأثیر ایجاد می کند از جمله تبعات آن می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- شیوع مهاجرت‌های گسترده از مناطق خشک به مناطق دارای آب
- از بین رفتن بخش کشاورزی
- تعطیل شدن بسیاری از صنایع و کارخانجات
- افزایش معضلات اجتماعی
- بیکاری
- اعتراضات خیابانی و احتمال وقوع آشوب در جامعه
- مشکلات سیاسی و امنیتی
منابع:
– هیدرولوژی کاربردی نوشته دکتر امین علیزاده
– هیدرولوژی پیشرفته نوشته دکتر محمد کارآموز و دکتر شهاب عراقی نژاد
– وبسایت مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی