آیا کرونا ویروسی است که دوستدار محیط زیست است؟ آیا کرونا را می توانیم ویروسی سبز نامگذاری کنیم؟ آیا به راستی کرونا مجالی برای تنفس محیط زیست در سرتاسر دنیا فراهم کرده است؟

در ماه های اخیر و از زمان شیوع ویروس کرونا شاهد تحلیل هایی در مورد رابطه کرونا و محیط زیست بوده ایم و اینکه دنیای پساکرونا چگونه دنیایی است و آیا جهان پساکرونا به دلیل تغییراتی که در سبک زندگی مردم و سیاست های کلان دولت ها به وجود آمده است با محیط زیست مهربان تر رفتار خواهد کرد یا شاهد جهانی تهاجمی تر خواهیم بود که به دنبال جبران روندهای قبلی در حوزه های اقتصادی و صنعتی گام برخواهد داشت و آهنگ تخریب محیط زیست را تندتر خواهد نواخت؟

کرونا در ابعاد مختلف به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر محیط زیست اثرگذار بوده و بعضی آثار آن مثبت و بعضی منفی گزارش شده است. در ادامه به برخی از این اثرات اشاره می گردد؛ البته باید بدانیم اینکه این اثرات در حوزه های مختلف محیط زیست، واقعا مثبت بوده است یا منفی نیاز به تحلیل دقیق داده های موجود دارد تا بتوان پاسخی دقیق و علمی به این موضوع داد.

• در زمینه کاهش آلودگی هوا در کلان شهرها به نظر می رسد که کرونا تأثیر مثبتی داشته است، چون به لطف قرنطینه های خانگی، تعطیلی های اجباری اعمال شده از سوی دولت ها، کاهش سفرهای درون شهری و برون شهری و کاهش مصرف سوخت و… آلودگی هوا در بعضی از کلان شهرها هر چند به صورت کوتاه مدت، روند نزولی را طی کرده است.

• کرونا باعث شده است که بعضی از صنایع و کارخانجات با ظرفیت های حداقلی خودشان به فعالیت ادامه بدهند و بعضی از صنایع را نیز کاملا زمین گیر کرده است؛ صنایعی که عمدتا از سوخت های فسیلی برای تولید محصولات و فرآورده های خود استفاده می کرده اند؛ از این منظر نیز می توان رابطه ای بین کرونا و کاهش احتمالی گازهای گلخانه ای در دوران شیوع این ویروس پیدا کرد و به تعبیری می توان بیماری COVID-19 را بازوی کمکی توافق نامه اقلیمی پاریس دانست.

• یکی از معضلاتی که در دهه های اخیر بسیاری از کشورها و کلان شهرها را با چالشی جدی روبرو کرده است، تولید سرسام آور پسماند ها و مواد زائد و نحوه مدیریت این پسماندها می باشد. کرونا باعث تولید پسماندهایی شده است که قبل از آن بسیار کم با این نوع پسماندها روبرو بوده ایم و پیش تر دیده میشد که این نوع پسماندها بیشتر به مراکز درمانی و بهداشتی اختصاص داشته است ولی پس از شیوع ویروس کرونا در سطح جوامع و با حجم بسیار وسیعی با این مدل از مواد زائد مواجه شده ایم. پسماندهایی متشکل از انواع ماسک ها، دستکش های پلاستیکی، تجهیزات حفاظتی، بطری ها و ظروف مواد ضدعفونی کننده و انواع پسماندهای عفونی و خطرناک. به عنوان مثال آمار منتشر شده از سوی ستاد ملی کرونا در ایران نشان می دهد که میزان زباله‌های عفونی کلانشهر تهران با شیوع ویروس کرونا سه و نیم برابر شده و از روزانه دو هزار تن به هفت هزار تن افزایش پیدا کرده است. مدیریت این پسماندهای عفونی، تفکیک از مبدأ و دفع آن نیز هوشمندی زیادی را از سوی مدیران شهری می طلبد؛ ضمن آن که در این شرایط رکود اقتصادی، هزینه های زیادی را نیز به سیستم خدمات شهری کلان شهرها وارد کرده است.
  از سوی دیگر متأسفانه نحوه دفع نامناسب و رهاسازی ماسک ها و دستکش ها توسط برخی از شهروندان در سطح جوامع و طبیعت، هم به انتشار بیشتر ویروس کمک می کند و هم آسیب جدی را به محیط زیست تحمیل خواهد کرد. پس می توان گفت که کرونا حوزه مدیریت پسماند را در سرتاسر جهان با چالش های جدی روبرو کرده است.

• کرونا حتی بر کیفیت فاضلاب های شهری و روستایی هم می تواند تأثیرات خودش را داشته باشد به این معنا که با مصرف گسترده مواد شوینده و ضدعفونی کننده، کیفیت فاضلاب تولیدی در جوامع شهری و روستایی دستخوش تغییر گردیده و این موضوع می تواند بر فرآیندهای تصفیه فاضلاب اثرگذار باشد.

• با شیوع بیماری COVID-19 دستورالعمل های بهداشتی مختلفی از سوی سازمان بهداشت جهانی صادر شد تا احتمال ابتلا به این بیماری کاهش پیدا کند. یکی از ساده ترین دستورالعمل ها شستن دست ها با آب و صابون می باشد. همین مسأله به ظاهر ساده، سبب افزایش بسیار زیاد مصرف آب به ویژه در بخش خانگی شده و فشار زیادی را به منابع آب وارد کرده و تصمیم گیران و مدیران حوزه آب، به ویژه در مناطقی که با کمبود منابع آبی روبرو هستند را با چالشی جدی روبرو کرده است.

• ویروس کرونا بر حیات وحش نیز اثرگذار بوده است. با کمرنگ شدن حضور انسان ها در طبیعت، حیوانات نیز احساس امنیت بیشتری پیدا کرده اند و این مسأله می تواند تأثیری مثبت بر حیات و زاد و ولد جانوران بگذارد.

• پاندمی کووید ۱۹ حتی سیستم آموزشی بسیاری از کشورها را در سطح مدارس، دانشگاه ها و موسسات علمی دچار تغییر کرده است. بسیاری از کنفرانس ها، جلسات و کلاس های آموزشی در سراسر جهان به صورت آنلاین و در بستر فضای مجازی برگزار می شود. بسیاری از مدارس مجبور شده اند به استقبال تکنولوژی بروند و خودشان را به جدیدترین ابزار انتقال علم مجهز کنند. استفاده از جزوه ها و منابع کاغذی کاهش یافته است و منابع علمی و آموزشی در بستر اینترنت و فضای مجازی جابجا می شود. این اتفاق می­ تواند به صورت مستقیم و غیرمستقیم، از نابودی بسیاری از جنگل ها و قطع درختان به منظور تولید کاغذ و کتاب جلوگیری کند، ضمن آنکه کاهش تردد و سفرهای درون شهری و برون شهری دانش آموزان و دانشجویان از خانه به مدرسه و دانشگاه در بهبود کیفیت هوا موثر خواهد بود.

• کرونا نقش دولت های الکترونیک را در خدمت رسانی به شهروندان، بسیار پررنگ نموده است و باعث شده کشورهای در حال توسعه با شتاب بیشتری در حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات سرمایه گذاری کرده و زیرساخت های مربوطه را توسعه بدهند و این موضوع اتفاقی بسیار مبارک است و پیامدهای مثبت بسیاری دارد، از جمله سبب کاهش مراجعات حضوری و تسهیل فرآیندها گشته و می تواند کمک شایانی به کاهش آلودگی های محیطی و بهبود شرایط محیط زیستی نماید.

به هر حال مشخص است که کرونا با تغییراتی که به اجبار در سبک زندگی جوامع ایجاد کرده اثراتی مثبت و منفی بر محیط زیست و طبیعت به وجود آورده و در نگاه اول به نظر می رسد برآیند اتفاقات رخ داده برای محیط زیست در طول پاندمی کووید ۱۹ تا به اینجا مثبت بوده است؛ هر چند خیلی از این اثرات مثبت در مقطع زمانی کوتاه مدت دوام خواهد داشت.

اما سوال اینجاست که در دوران پساکرونا و پس از برداشته شدن تمام محدودیت های اعمال شده و برگشت جوامع به زندگی عادی و با شدت گرفتن رقابت های تجاری بین کشورها برای جبران ضرر و زیان های اقتصادی، آیا محیط زیست قربانی اصلی دنیای پساکرونا خواهد بود؟ آیا دولتمردان و تصمیم گیران قادر خواهند بود که بعضی از روندهای مثبتی که در جهت کمک به محیط زیست به واسطه ویروس کرونا به وجود آمده را حفظ کنند؟

با آکادمی تخصصی مهندسی محیط زیست همراه باشید تا در نوشته های بعدی، پرسش های فوق را با کارشناسان و متخصصان این حوزه مطرح کنیم و از آثار دقیق ویروس کرونا بر محیط زیست آگاه شویم.

                                                                                                                                    ابوالفضل بشیری