در این نوشتار در آکادمی تخصصی مهندسی محیط زیست، به سراغ مفهومی به نام دایره همدلی رفته ایم. تمرکز ما در اینجا بر آن است که دایره همدلیِ انسان ها نسبت به حیوانات و دیگر جانداران را به بحث و تبادل نظر بگذاریم. در واقع این نوشتار بهانه ای برای تفکر و طرح دیدگاه های مختلف است.
مفهوم دایره همدلی توسط دانشمندان و متفکرین مختلف به شکل های متفاوتی مطرح و مورد بحث قرار گرفته است از جمله اندیشمندانی که به این موضوع پرداخته اند می توان به افراد زیر اشاره کرد:
– پیتر سینگر(Peter Singer) فیلسوف سرشناس استرالیایی و استاد دانشگاه پرینستون در آمریکا
– یرون لنیر (Jaron Lanier) دانشمند برجسته حوزه کامپیوتر، نویسنده و آینده پژوه
– کریستف آدامی(Chris Adami) استاد میکروبیولوژی، ژنتیک مولکولی و فیزیک در دانشگاه ایالتی میشیگان
دایره همدلی را می‌توان چنین شرح داد؛
به نظر می‌رسد که دایره‌ای در ذهن ما وجود دارد که برخی موجودات را درون این دایره و برخی دیگر را بیرون آن قرار می دهیم. به عبارت دیگر دایره همدلی مرزی است که توسط هر فرد با در نظر گرفتن متغیرهای مختلفی شکل می گیرد و در آن چیزهایی را که با آنها همدلی می کند قرار می دهد.
برای روشن شدن موضوع به چند مثال زیر توجه کنید. احتمالا بعد از خواندن این مثال ها، ده ها مورد دیگر در ذهن شما تداعی خواهد شد.
مثال اول:
آیا تا به حال شده است وقتی آنتی بیوتیک مصرف می کنید نگران باشید که مجموعه ای از باکتری هایی که درون بدن شما وجود دارد را می کشید؟ یا زمانی که از داروهای ضد ویروس استفاده می نمایید، با خود بگویید: “چه بد شد که بسیاری از ویروس های درون بدنم را نابود کردم” و از بابت این موضوع ناراحت شوید؟ مشخص است که خیر؛ ناراحت نمی شوید و احتمالا هیچ اهمیتی به این موضوع نمی دهید و حتی به آن فکر هم نمی کنید چرا که اصولا هدف از مصرف داروهای آنتی بیوتیک و ضد ویروس همین است؛ کشتن طیفی از باکتری ها و ویروس هایی که سلامت ما را به خطر انداخته اند. بنابراین می توان گفت که باکتری ها و ویروس ها برای بسیاری از ما خارج از دایره همدلی قرار دارند.
مثال دوم:
برای بعضی از مردم دنیا، سگ ها و گربه ها درون دایره همدلی شان قرار دارند، برخی از مردم سرپرستی آن ها را در خانه خودشان بر عهده می گیرند، برخی به سگ ها و گربه های بدون صاحب در کوچه و خیابان و حاشیه شهرها و روستاها غذارسانی می کنند(که البته این کار از منظر علمی و تخصصی اشتباه است، مبحث مفصلی است و اینجا به این موضوع نمی خواهیم بپردازیم) و اگر این سگ ها و گربه ها توسط دیگر مردمان مورد آزار قرار بگیرند، حامیانِ آن ها به شدت ناراحت و برافروخته می شوند ولی احتمالا در بعضی موارد حیواناتی نظیر گاو و گوسفند و مرغ خارج از دایره همدلی همین گروه از انسان هاست چرا که دیده می شود آن ها گوشت مرغ و گوسفندی که کشته شده است را به عنوان غذا به همان سگ ها و گربه ها می رسانند!
مثال سوم:
شاید از کشته شدن موش ها با مواد سمی در جوی ها و فاضلاب های شهرهای بزرگ باخبر باشید و یا می دانید که در آزمایشگاه ها و مراکز تحقیقاتی، موش ها در خط مقدمِ مطالعات و پژوهش های گوناگون به ویژه در حوزه پزشکی و سلامت قرار دارند و آزمایش های مختلفی روی آن ها برای بررسی اثر داروها و واکسن ها انجام می شود. با این حال برای بسیاری از ما این موضوع اهمیت زیادی ندارد چرا که موش ها در دایره همدلی خیلی از انسان ها قرار نمی گیرند.
مثال چهارم:
حشراتی مانند مگس، پشه، سوسک، عنکبوت و هزارپا احتمالا درون دایره همدلی بسیاری از ما قرار ندارند و حتی از آن ها تحت عنوان حشرات موذی یاد می کنیم و اگر در خانه یا محیط کار آن ها را مشاهده کنیم، با روش های مختلف سعی می کنیم که آن ها را از بین ببریم.
مثال پنجم:
دلفین ها درون دایره همدلی بسیاری از مردم جهان و طرفداران محیط زیست قرار دارند و با دیدن صحنه های کشتار آن ها، همواره موجی از اعتراضات و خشم در نقاط مختلف دنیا شکل می گیرد اما زمانی که صدها هزار فرد از انواع تن ماهیان صید و کشتار می شوند، نه تنها اعتراض های چندانی صورت نمی گیرد بلکه با خوشحالی این تن ماهی ها را به صورت کنسرو از سوپرمارکت ها تهیه می کنیم و با لذت فراوان به عنوان وعده غذایی ناهار یا شام میل می کنیم. پس در اینجا نیز مشخص است که این تن ماهیان، خارج از دایره همدلی بسیاری از انسان ها است.
مثال ششم:
برخی از انسان ها با پستاندارانی مانند انواع میمون ها، گوریل ها و شامپانزه ها همدلی می‌کنند، احتمالا به این دلیل که آنها بسیار شبیه ما هستند. البته این شباهتِ ظاهری و ساختاری به انسان، گاهی به ضرر این دسته از حیوانات تمام می شود و در برخی از آزمایشگاه ها از میمون ها به عنوان سوژه ای برای پیشبرد پژوهش های علمی استفاده می شود. بنابراین این دسته از حیوانات نیز بسته به شرایط درون یا خارج از دایره همدلیِ انسان ها قرار می گیرند.
مثال هفتم:
بسیاری از گیاهخواران به دلیل مسائل اخلاقی، همدلیِ زیادی نسبت به حیوانات دارند و گوشت آن ها را نمی خورند و بنابراین حیوانات در حلقه همدلی آن ها قرار دارد. (البته دلایل متعددی در این زمینه نیز وجود دارد که چرا گیاهخواران از خوردن گوشت امتناع می ورزند از جمله: برای کاهش احتمال ابتلا به برخی بیماری ها، حفظ سلامتی و تناسب اندام، مقابله با انتشار گازهای گلخانه ای ناشی از صنایع دامپروری، کمک به کاهش روند گرمایش زمین و… .)
به مثال های بالا می توانید صدها مورد دیگر اضافه کنید.
حال این پرسش مطرح می شود:
چرا برخی حیوانات و جانوران درون دایره همدلی ما قرار می گیرند و برخی بیرونِ آن؟ چه عوامل و متغیرهایی بر ابعاد دایره همدلی اثرگذار است؟
پاسخ:
- دایره همدلی می‌تواند بر اساس فرهنگ، جغرافیا، قومیت، جنسیت و مذهب شکل بگیرد. به عنوان مثال در کشور هند، برای بسیاری از هندوان بنابر دلایل مذهبی، گاو یک حیوان مقدس به شمار می رود و کشتن آن مجازات های سختی را به همراه دارد، بنابراین در هندوستان گاو درون دایره همدلی بسیاری از مردم قرار دارد. برای اسکیموهایی که در آلاسکا زندگی می کنند، به دلیل جغرافیا و شرایط خاص آب و هوایی، سگ ها حیواناتی با ارزش و بسیار مفید محسوب می شوند زیرا برای حمل سورتمه ها و باربری مورد استفاده قرار می گیرند. به همین دلیل سگ ها در دایره همدلی اسکیموها قرار دارند.
- عواملی مانند سن، تجربه و شناخت ما از جهان نیز ابعاد دایره همدلی را تحت تأثیر قرار می دهد؛ به این معنا که امکان دارد یک جانور در دهه دوم زندگی خارج از دایره همدلی ما باشد ولی در دهه چهارم درون این دایره قرار بگیرد یا بالعکس. بنابراین گذشت زمان بر ابعاد دایره همدلی می تواند اثرگذار باشد.
- یکی دیگر از معیارهایی که می تواند بر اندازه دایره همدلی ما نسبت به حیوانات و حشرات اثرگذار باشد، معیار زشتی و زیبایی حیوانات و حشرات است. مثلا برای بسیاری از ما حشراتی مثل پروانه و کفشدوزک درون دایره همدلی قرار دارد ولی ملخ و کِرم احتمالا بیرونِ آن است.
- از دیگر معیارها به تعارض منافعی که بین انسان و حیوان می تواند به وجود بیاید اشاره کرد. مثلا کشاورزان و باغدارانی که مزارع و باغ های آن ها توسط گراز و خوک مورد آسیب قرار می گیرد، تشنه به خون این حیوانات هستند و این گرازها و خوک ها جایی در دایره همدلی آن ها ندارند.
- به نظر می رسد یکی از مهم ترین فاکتورها که در ابعاد دایره همدلی می تواند لحاظ شود، مفهوم درد و رنج است. اینکه ما برخی از حیوانات و بسیاری از حشرات را خارج از دایره همدلی مان قرار می دهیم به این دلیل است که احتمالا فکر می کنیم به دلیل متفاوت بودن ساختار عصبیِ آن ها، با کشته شدنشان درد کمتری را حس کرده و یا شاید هیچ دردی را حس نمی کنند. تحقیقات دانشمندان به ویژه عصب شناسان با تمام پیچیدگی هایی که در زمینه شناخت حیوانات وجود دارد در این زمینه می تواند چراغ راه ما باشد. این پژوهش ها همواره در طول تاریخ، درک و شناخت ما را نسبت به سایر جانداران این کره خاکی بیشتر کرده و با افزایش دانش و آگاهیِ ما نسبت به این موضوع، شعاع دایره همدلی مان نیز همواره تحت تأثیر قرار گرفته است.
حال که از رنج و درد حیوانات صحبت کردیم، جا دارد که به یکی از آثار معروفِ فیلسوف شهیر، پیتر سینگر اشاره کنیم به نام آزادی حیوانات(Animal Liberation). سینگر که این کتاب را در حمایت از حقوق حیوانات و نقد نسبت به صنعت دامپروری نوشته است در آن از اصطلاحی تحت عنوان گونه‌پرستی(speciesism) یاد می کند و به استدلال علیه شیوه‌هایی می‌پردازد که انسان‌ها به روش های گوناگون حیوانات را مورد سوءاستفاده قرار داده و از آنها بهره‌کشی می‌کنند. سینگر در مقام یک فیلسوفِ فایده گرا و استاد اخلاق زیستی استدلال می کند که هر موجودی که توانایی احساس درد و رنج را داشته باشد، واجد منافع تلقی شده و ما انسان ها باید به حکم اخلاق، منافعِ آن موجود را درست به اندازه منافع هر موجودِ ذی‌نفعِ دیگری، از جمله منافعِ گونه‌های انسانی خودمان، به‌شمار آورده و به آن ها احترام بگذاریم. از این رو، کمتر به‌شمار آوردن، یا اصلاً به‌شمار نیاوردنِ منافعِ گونه‌های دیگر شکل ناموجهی از تبعیض خواهد بود. خلاصه اینکه نویسنده در این کتابِ خواندنی، پرسش‌های اخلاقی‌ای را مطرح می‌کند که هر انسانی را به فکر فرو می برد. البته نقدهای گوناگونی نسبت به این نوع تفکر در میان دیگر اندیشمندان وجود دارد، عده ای هم نظر با سینگر هستند و برخی نیز مخالف او.
به پرسش های زیر فکر کنید و دیدگاه تان را با ما به اشتراک بگذارید.
– با این اوصاف به نظر شما ابعاد دایره همدلی تا چه حد می تواند بزرگ باشد؟
– آیا قرار دادن تمام حیوانات درون دایره همدلی اصولا امری واقع بینانه، منطقی و شدنی است؟
– نظر شما درباره استدلال های افرادی که معتقدند حقوق برخی از حیوانات را باید هم ردیف حقوقِ انسان ها در نظر گرفت، چیست؟
– دایره همدلی شما شامل چه چیزهایی می شود؟ چه چیزهایی خارج از آن قرار می گیرد؟
– چه تغییراتی تاکنون در ابعاد دایره همدلی شما در طول زندگی تان رخ داده است؟
ابوالفضل بشیری
مدیر وبسایت آکادمی تخصصی مهندسی محیط زیست